Қазақ хандығынан Мәңгілік елге
Әлем тарихында 1465 жылы Қазақ хандығы атты Тәуелсіз мемлекетқұрылды. Оныңнегізінде қазіргі қазақ ұлты қалыптасты. Қазақ хандығының негізін қалағандар: Керей хан Болат Сұлтанұлы мен Жәнібек хан Барақ ханұлы. Бұлхандықосыдан кейін төрт ғасырдай өмір сүрді. Ал 1991 жылы Қазақстан Республикасы атты Тәуелсіз мемлекетіміз құрылды, қазіргі Қазақстан халқы қалыптасты. Негізін қалаған: Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Мемлекетіміз еңселі Елден МәңгілікЕл болады деп нық сенеміз! Иә, «Қазақтардың мемлекеттілігі болған жоқ», «Қазақстанның солтүстік облыстарының жері біздің мекен», «Қазақстанның шығысы бізге қарайды» немесе «Қазақстанның мемлекеттілігі 1991 жылдан басталды» деп шовинистік, сепаратистік пиғылдағы кейбіреулер «жазып» та «айтып та», өздерінше «дәлелдеп» те жүргендей емес (Солженицын, Жириновский және кейбір өзге мемлекеттің басшылары).
Қазақ елінің мемлекеттілігі кеше басталмаған. Оған дәлел — Ұлы Тарих; оған дәлел- Геродот, Сыма Цянь, Баласағұни, Қашғари, Гардизи, Макдиси, Марквази, Масуди, Хаукәл, ӘлОмари, Жувейни, Бичурин, Бартольд, С.Асфендияров, Л.Гумилев, М.Қозыбаев, Е.Бекмаханов сияқты ғұлама тарихшылар зерттеулері; оған дәлел — көрші елдердегі архив деректері; оған дәлел-археологиялық зерттеулер (қазақ жерінен табылған, әлі де табылып жатқан төрт «Алтын адам», ірі қала орындары, артефактілер; оған дәлел- қазақ генологиясы (шежіресі); оған дәлел — қазақ фольклоры (эпостық, тұрмыс-салт, лиро-эпостық жырлар, аңыздар); оған дәлел-қазақ жерінде өмір сүрген жыраулар, ақындар мұралары. Біз дала көшпенділерінің өркениетті ұрпақтарымыз. Тарихи тамырымыз тереңге кетеді. Қаза берсек андрон (арий), сақ — скиф, үйсін, ғұн, қаңлы, сармат, Түрік қағанаттары, Моңғол империясы, Қыпшақ хандығы, Алтын Орда, Ақ Орда, Көк Орда, Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Астрахань, Қырым хандықтары біздің бабаларымыздың да ту тіккен мемлекеттері. Осылардың бәрінің де мемлекеттілігі болған және олардың құрамында қазіргі қазақ ұлтыныңнегізін қалаған43 ірі ру — тайпаның әрқайсысының болғаны да ақиқат. Бұның бәрін тарихшы, археолог, антрополог, географ ғалымдар (Қазақстан, Қытай, Ресей, Иран, араб) тайға таңба басқандай ғылыми зерттеулермен дәлелдеген. Тек «еуроцентристік» пиғылдағы кейбір ғалымдар ғана мойындағысы келмейді. Әрине, қазіргі қазақ халқының құрамындағы ру-тайпалар бұл мемлекеттік құрылымдардың құрамында болғанымен де, осы ру — тайпаларды бір тудың астына біріктірген таза қазақ мемлекеттілігі текҚазақ хандығы орнағаннан кейін ғана қалыптасты. Кейбір деректерді, тарихи құжаттарды келтіруге мақаланың көлемі көтермейтіндіктен жалпы шолу ғана жасап отырмын. Тек қазақстандық тарихи ғалымдар түп негізге алып отырған тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулатидың 1541-1546 жылдары Кашмирде парсы тілінде жазған «Тарихи-и Рашидиден» үзінді келтіремін: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді.
Нәтижесінде Керей, Жәнібек хандар Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шегіндегі Шу мен Қозыбасы аймақтарын берді... Әбілқайыр ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті. Олардың маңына жиналғандардың саны200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары хижраның 870 жылдары (1465-1466) билей бастады». Бұл шығарма Қазақмемлекеттілігінің тарихы 1465 жылы басталғандығына басты дәлел. Керей мен Жәнібек негізін қалаған алғашқықазақ мемлекеті — Қазақ хандығы төрт ғасырға жуық өмір сүрді. Осы уақыт ішінде алғашқы қазақ мемлекетінің шарықтау да құлдырау, күшею де, әлсіреу кезеңдері болды. ХV-ХVІІ ғасырларда Қазақ хандығы Еуразия құрлығындағы саяси — экономикалық дамуы жағынан күшті, беделді, феодалдық- патриархалдық мемлекетке айналды. ХVIII ғасырдан ішкі — сыртқы факторлардың әсерінен (ішкіалауыздық, жоңғар-қалмақ, орыс-казак, башқұрт, Орта Азия хандықтарышапқыншылықтары) әсерінен әлсіреп, іштей ыдырап, құлдырау кезеңіне аяқ басты. Салдарынан Ресей мен Қытай империяларының саяси-экономикалық қысымына түсті. Олар тіптімұздай қаруландырып, кешегі монғолдардың ұрпағы, жауынгер жонғар тайпаларын Қазақ хандығына айдап салды. Мақсаттары — екі көшпенді мемлекеттің көзінжою, жерлерін өздеріне қосып алу. Нәтижесінде 150 жылдан астам уақытқа созылған қазақ — жоңғар соғысы екі халық үшін де ауыр зардаптар әкелді: Жоңғария мемлекет ретінде жойылды (жерін Цинь империясы-Қытай басып алды).
Қазақ хандығының түстігін Орта Азия хандықтары, оңтүстік шығысы мен шығысының біршама бөлігін Цинь империясыалып қойды. АлҚазақ хандығының негізгі жерін 1731 жылдан бастап 150 жыл ішінде Ресей империясы өз колониясына, яғни отарына айналдырды. Осылайша Тәуелсіздігімізден айрылып, екі жарымғасырдан астам (260 жыл) Ресей империясы мен оның ізбасары болған КСРО-ның құрамында болдық. Ал 1991 жылы, жыл санау бойынша Қой жылы Тәуелсіздік таңы атты. Тарих сахнасына Қазақстан республикасы атты егеменелшықты. Алашарыстары аңсаған Тәуелсіз Қазақ елі көк байрағын асқақ желбіретті. Кейбіреулер айтқандай «жаңа, жас мемлекет құрылған жоқ» Қазақ мемлекеттілігі қайта қалпына келтірілді. Оған Елбасымыздың «Керей мен
Жәнібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды, қазақтың мемлекетттілігінің тарихы сол кезден бастау алады» деген ғылыми негізделген тұжырымы айқын дәлел. Бұл-тарихи сабақтастық, бұл-сонау ғасырлар қойнауынан атойлаған бабалар үрдісі жалғасының салтанат құруыдер едік.
Тәуелсіздік алған 23 жылдың ішінде ішкі-сыртқы саясатта бүкіл әлемді мойындатып Еңселі елге айналған Қазақ елі Қасым ханның «Қасқажолы», Есім ханның «Ескі жолы», Әз Тәукенің «Жеті Жарғысы» сияқты Нұрсұлтанның «Нұрлы Жолымен» кемел келешегіміз — Мәңгілік Елге бағыт алып барады.
Таңат СӘРСЕНБИН,
Тарихшы
(«ZamandaS» Омбы мәдени-ағартушылық қазақ газеті, № 1 (7) қантар — январь 2015)
![Консульство Республики Казахстан в г.Омске (РФ) в Контакте [ожидает перевода]](/en/../files/authorities/vk-logo.png){kind=logo}
